Τα δυσπρόσιτα ακριτικά χωριά της επαρχίας Πωγωνίου αντιπροσωπεύουν μια χούφτα ορεινών οικισμών με μακραίωνη ιστορική παρουσία που επιμένουν –σε πείσμα των καιρών– να κρατούν ζωντανή την τοπική πολιτιστική παράδοση και κληρονομιά τους.
«…Το Πογώνη ή Πογώνιον εις τας πλευράς της Νεμέρτσικας, νοτίως της Λιντζουρίας και Ζαγοριάς και μεταξύ Ζαγορίου, Κονίτσης, Δροπόλεως, Κουρέντων και Τσιαμουριάς κείμενον, αριθμεί οικίας 3.594, ων 204 Αλβανικαί και 6 Αθιγγανικαί είναι Μωαμεθανικαί, αι δε λοιπαί 3.154 Ελληνικαί, 141 Αλβανοβλαχικαί, 76 Αλβανικαί και 13 Αθιγγανιακαί Χριστιανικαί. Διαιρείται δ’ εις δύο διαμερίσματα, το βόρειον ή κυρίως Πογώνη, και το νότιον ή Παληοπογώνη…Το κλίμα του τμήματος καθόλου εύκρατον και υγιεινόν. Συνήθη αυτού νοσήματα είναι πυρετοί διαλείποντες και υφέσιμοι. Πλην δεν τούτων και δυσμηνόρροιαι και αναιμίαι των γυναικών ένεκα κακής διαίτης και επιμόχθων εργασιών στους αγρούς και αμπελώνας, και στερήσεως φιλτάτων συγγενών αποδημούντων και τα μέχρι χθες και ενταύθα άγνωστα και ολέθρια “η φυματίωσις και η αδελφή αυτής η χοιραδική δυσκρασία” ιδίως εις Δελβινάκιον και Βίσιανην. Επειδή δε το κλίμα επιδρά καθόλου επί των κράσεων και της καλλονής, δια τούτο οι μεν άνδρες είναι εύρωστοι, αι δε γυναίκες ευειδείς και λευκαί…».
Πίνοντας τον καφέ μου δίπλα στη μελαγχολική (λόγω συννεφιάς) λίμνη των Ιωαννίνων, είχα «βουτήξει» με πάθος μέσα στις σελίδες ενός αρκετά ενδιαφέροντος βιβλίου που έτυχε να δανειστώ από τη Δημοτική βιβλιοθήκη της πόλης. Μέσα από το έβδομο τεύχος της μνημειώδους εργασίας του «Ηπειρωτικά Μελετήματα», με τίτλο «Πωγωνιακά» (που εκδόθηκε το 1889), ο συγγραφέας Ιωάννης Λαμπρίδης. εξιστορούσε την ανθρωπογεωγραφία της κοντινής περιοχής Πωγωνίου. Πρόκειται για την ακριτική περιοχή της Ηπείρου που καταλαμβάνει τη βορειοδυτική εσχατιά του νομού Ιωαννίνων και είναι σήμερα διαιρεμένη τεχνητά σε δύο τμήματα, εκ των οποίων το ένα ανήκει στην Αλβανία.
ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ, ΔΥΟ ΠΑΤΡΙΔΕΣ
Οι περισσότεροι ιστορικοί συγκλίνουν στην άποψη πως ο βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙV Πωγωνάτος ήταν εκείνος που έδωσε την ονομασία Πωγώνι στη συγκεκριμένη περιοχή της Ηπείρου. Το Πωγώνι υποδουλώθηκε στους Τούρκους το 1449, μόλις 18 χρόνια μετά την υποδούλωση των Ιωαννίνων (1431). Από το 1449 αρχίζει, ωστόσο, η σκληρότερη σκλαβιά στα μέρη αυτά. Γιατί, αν στην υπόλοιπη Ελλάδα κυρίαρχοι ήταν μόνο οι Τούρκοι, στο Πωγώνι και τη Βόρεια Ήπειρο είχαν και τους Αλβανούς. Η καθημερινή ζωή είχε γίνει εφιαλτική. Επιδρομές, φόνοι, σφαγές, ατιμώσεις, είχαν μετατρέψει σε κόλαση τη ζωή των Πωγωνησίων. Αυτός ήταν και ο λόγος που έχουμε το μοναδικό φαινόμενο, ώστε και στην πιο χαρούμενη εκδήλωση, το γλέντι αρχίζει πάντα με μοιρολόι. Ακόμη και στο γάμο, ο πρώτος σκοπός που θα παίξουν οι οργανοπαίκτες θα είναι μοιρολόι.
Αυτά έλεγαν τα βιβλία της Ιστορίας για το Πωγώνι του χθες. Ο Χρήστος, αντίθετα, εκτός από χρέη οικοδεσπότη μου στα όμορφα Γιάννενα, ανέλαβε να με ταξιδέψει στο Πωγώνι του σήμερα. Ήταν αυτός που ουσιαστικά με «έσπρωξε» να περιπλανηθώ στη βορειοδυτική γωνιά του νομού Ιωαννίνων, η οποία οριοθετείται γεωγραφικά από το όρος Νεμέρτισκα (2.209 μ.) στα βόρεια, τα όρη Τσαμαντά (1.826 μ.) στα νότια, τον Κασιδιάρη (1.329 μ.) και το κάτω τμήμα του ποταμού Γορμού στα ανατολικά και τον Μακρύκαμπο (1.672 μ.) στα δυτικά. Ο ποταμός Γόρμος με τις πηγές του, η ομώνυμη κοιλάδα και το καταπράσινο ανάγλυφο του όρους Νεμέρτσικα με τα ιδιαίτερου κάλλους και εύκολης προσπέλασης δάση του συνθέτουν ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον φυσικό τοπίο απείρου κάλλους, με πλούσια χλωρίδα και πανίδα.
Παρά το δύσβατο της ορεινής περιοχής και την απομόνωση που χαρακτηρίζει τα χωριά της επαρχίας Πωγωνίου, η γνωριμία με τους ακριτικούς οικισμούς της τραχιάς ηπειρώτικης γης, ήταν παραπάνω από επιβεβλημένη! Περίπου 44 χωριά απλώνονται στα γεωγραφικά όρια του Πωγωνίου, που χωρίζεται σε δύο περιοχές: το Βόρειο (ή Επάνω) Παγώνι και το Νότιο (ή Κάτω) Πωγώνι. Ένα τμήμα του Επάνω Πωγωνίου υπάγεται σήμερα στην Αλβανία και φιλοξενεί τα χωριά Σωπική, Σκωριάδες, Πολύτσανη, Σέλτση, Τσιάτιστα, Χλωμό και Μαυρόγερο. Στην ελληνική επικράτεια, που απλώνεται σε μια έκταση 498 τετρ. χλμ. (με διοικητικό αλλά και γεωγραφικό κέντρο το Δελβινάκι) ανήκουν τα υπόλοιπα 37 χωριά (Δρυμάδες, Μερόπη, Πωγωνίσκος, Κακόλακκος, Μερόπη, Παλαιόπυργος, Κάτω Μερόπη, Κεφαλόβρυσο, Ωραιόκαστρο, Άγιος Κοσμάς, Βήσσανη, Σταυροδρόμι, Χάνι Δελβινακίου, Δημόκορη, Λάβδανη, κ.τ.λ.).
ΙΣΤΟΡΙΚΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Σε πείσμα των καιρών, τα «Πωγωνοχώρια» προσπαθούν -ακόμα και σήμερα- να κρατήσουν ζωντανή την τοπική πολιτιστική παράδοση και κληρονομιά τους. Σε πολλά χωριά του Πωγωνίου συναντά κανείς γερόντισσες που φορούν ακόμα την παραδοσιακή «ομπόλια» (κεφαλομάντηλο) και την φορεσιά του Πωγωνίου.
Όλα τα χωριά του Πωγωνίου είχαν ανεπτυγμένες οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις μεταξύ τους, ως αποτέλεσμα πολλών χρόνων γειτνίασης και συνεργασίας. Οι τρεις μεγαλύτεροι οικισμοί της περιοχής που έπαιξαν στο πέρασμα της ιστορίας σημαντικό ρόλο από διοικητική, οικονομική, θρησκευτική και πολιτισμική άποψη ήταν η Μολυβδοσκέπαστη, η Πωγωνιανή και το Δελβινάκι. Κτίσματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, ήθη και έθιμα αναλλοίωτα στο χρόνο, τόποι ιστορικοί, χώροι αρχαιολογικοί και σημαντικά θρησκευτικά προσκυνήματα προκαλούν κάθε ψαγμένο ταξιδιώτη να εξερευνήσει τούτη την ακρογωνιά της Ηπείρου.
Για να προσεγγίσω την περιοχή του Πωγωνίου χρειάστηκε να οδηγήσω στον οδικό άξονα Ιωαννίνων – Καλπακίου – Κακκαβιάς, με κατεύθυνση τα αλβανικά σύνορα. Η περιοχή του Πωγωνίου ανέκαθεν αποτελούσε πέρασμα για την σημερινή Αλβανία, καθώς από εδώ περνούσε η κύρια οδό επικοινωνίας Ιωαννίνων – Αργυρόκαστρου – Αγίων Σαράντα, με την οποία συνδέονταν δευτερεύοντες δρόμοι όπως εκείνος που ερχόταν από την Κόνιτσα. Ακριβώς λόγω της θέσης του, το Πωγώνι αποτέλεσε αφορμή για διαμάχες μεταξύ των διαφόρων εθνικοτήτων που κατοικούσαν στην περιοχή.
Μόλις 9,5 χλμ. μετά το Καλπάκι, ακολούθησα τη δεξιά διασταύρωση (υπάρχει πινακίδα) προς τα χωριά Λίμνη (2 χλμ.) και Βήσσανη (9 χλμ.). Ο στενός επαρχιακός δρόμος, με τις απανωτές στροφές, σκαρφάλωσε αρχικά στον μικρό οικισμό Λίμνη, για να φτάσει κατόπιν στο κεφαλοχώρι της Βήσσανης, που είναι κτισμένο σε υψόμετρο 740 μ. και έχει 420 κατοίκους.
ΖΩΝΤΑΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Από τα πιο φημισμένα κεφαλοχώρια της περιοχής του Παγωνίου, η Βήσσανη ιδρύθηκε στις αρχές του 14ου αιώνα από την ένωση πέντε μικρότερων οικισμών που προΰπαρχαν διάσπαρτοι στην περιοχή. Όταν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Βήσσανη αποτελούσε ένα σημαντικό πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο της περιοχής φιλοξενούσε πέντε παπάδες και στο σχολείο της φοιτούσαν πάνω από 100 μαθητές.
Η ακμή και η οικονομική ευρωστία των περασμένων εποχών είναι αποτυπωμένη στα περισσότερα κτίσματα του ηπειρώτικου κεφαλοχωρίου. Ο μόνιμος πληθυσμός δεν ξεπερνά τα 400 άτομα και το Δημοτικό σχολείο δεν έχει σήμερα πάνω από 10 μαθητές. Αφού ήπια τον καφέ μου στο Δημοτικό καφενείο κάτω από τη βαριά σκιά του υπεραιωνόβιου πλάτανου, περιηγήθηκα κατόπιν στο χώρο της πλατείας όπου δεσπόζει η εκκλησία του Αγίου Νικολάου (1791), το άγαλμα του ευεργέτη Νικολάου Βραγκαλή, ο Πύργος του Ρολογιού, το Παλαιό πηγάδι και το κοκκινωπό κτίριο του Αρρεναγωγείου (1890). Τα βήματά μου με οδήγησαν επίσης μπροστά σε παραδοσιακές πετρόκτιστες κατοικίες και διώροφα (ή τριώροφα) αρχοντικά που ορθώνουν με περηφάνια το πέτρινο ανάστημά τους αποπνέοντας την αρχοντιά και την μεγαλοπρέπεια αλλοτινών εποχών.
Ρολάροντας από την Βήσσανη προς τον κοντινό οικισμό του Ωραιοκάστρου, μόλις 1 χλμ. μακριά από την Βήσσανη, μέσα σε ένα θαυμάσιο φυσικό περιβάλλον με βελανιδιές, ξεπρόβαλε στα δεξιά του δρόμου το μικρό γραφικό ξωκλήσι της Γενεθλίου Θεοτόκου (Γιούρχαν). Η θρησκευτική κληρονομιά της περιοχής είχε πάντως και συνέχεια, αφού σε κοντινή απόσταση βρίσκεται και η ιστορική Μονή Άβελ (1775), την όποια όμως δεν επισκέφθηκα.
Φτάνοντας στο Ωραιόκαστρο, που είναι χτισμένο κοντά στον ποταμό Γορμό και φιλοξενεί μόλις 70 κατοίκους, ζήτησα από τους ντόπιους να με οδηγήσουν στην κοντινή καταπράσινη τοποθεσία «Δέση», όπου υπάρχει ένας μικρός θεαματικός καταρράχτης. Στη συνέχεια, πήγα στη κοίτη του ποταμού Γορμού, όπου υπάρχουν δυο παραδοσιακές νεροτριβές και ένας νερόμυλος. Κοντά στο νερόμυλο βρίσκεται και ένα πέτρινο τοξωτό γεφύρι.
Η αποκατάσταση των νεροτριβών και η τοποθέτηση του μηχανισμού λειτουργίας στο νερόμυλο έγινε χάρη στο κοινοτικό πρόγραμμα LEADER II. Στα χωριά Άγιος Κοσμάς, Παλαιόπυργος, Ωραιόκαστρο και Δολιανά του Πωγωνίου υπάρχουν παραδοσιακοί νερόμυλοι και νεροτριβές που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία και είναι επισκέψιμα.
ΕΙΝΑΙ ΒΑΡΙΑ Η ΞΕΝΙΤΙΑ
Ερειπωμένες κατοικίες, χορταριασμένες αυλές, μισογκρεμισμένοι τοίχοι και σφραγισμένα πορτοπαράθυρα αποτελούν εικόνες κοινές για πολλούς ορεινούς οικισμούς της πατρίδας μας. Ούτε τα χωριά του Πωγωνίου ξέφυγαν δυστυχώς από τη μοίρα της εγκατάλειψης και της ερήμωσης που χαρακτηρίζει το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής υπαίθρου.
Πρόκειται για μια θλιβερή πραγματικότητα που μόνο μελαγχολία και πικρία προκαλεί στον ταξιδευτή, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες. Ωστόσο, το κακό στο Πωγώνι είχε ξεκινήσει αιώνες νωρίτερα. Η μετανάστευση ήταν ένας ακόμη παράγοντας που έπληξε την περιοχή πληθυσμιακά. Οι Πωγωνίσιοι ταξιδεύουν ασκώντας διάφορα επαγγέλματα σ’ όλη τη Βαλκανική διατηρώντας πάντοτε, όπως όλοι οι Ηπειρώτες, έντονους τους δεσμούς τους με τον τόπο τους. Τους βρίσκουμε σε διάφορες πόλεις των Βαλκανίων (κυρίως στη Κων/πόλη και στη Βλαχία) ως πλανόδιους τεχνίτες (βαρελάδες, ασβεστάδες, χασάπηδες, τσαρουχάδες κλπ) και στη συνέχεια σαν εμπόρους: «…το ήμισυ περίπου της Ηπείρου μεταναστεύει, πάσα δ’ ευφυΐα έκτακτος αλλαχού τον βίον διέρχεται συνήθως. Η ανέγερσις ξενοδοχείου των Ελλήνων (Γκρέτζι Χάνι) εν Βουκουρεστίω υπό του εκ Πωγωνιανής ενδόξου και μεγάλου Μπάνου Γκόρμα (1565)…Οι άνδρες του Δελβινακίου, αποδημούσιν εις Κων/πολιν ως κηπουροί και κρεοπώλαι, όμως εμπορεύονται και μηλωτάς εν΄ Ρωσσία και χρυσήν κλωστήν εν Γερμανία διά την κατασκευήν κεντημάτων Αλβανικών… Από δε του 1830 ιδίως ένεκα της αυξήσεως των φόρων προς απότισιν κοινοτικών χρεών συν τόκοις και επιτοκίοις βαρυτάτοις και της υπερτιμήσεως των προς διατροφήν ήρξαντο βαθμηδόν πάντες σχεδόν ν’ αποδημώσιν».
Το παραπάνω απόσπασμα από το βιβλίο του Ιωάννης Λαμπρίδη είναι αρκετά διαφωτιστικό ως προς τις διαστάσεις που είχε λάβει το φαινόμενο της αποδημίας. Αυτό έχει αποτυπωθεί και στην τοπική μουσική παράδοση με την ταύτιση του τραγουδιού της ξενιτιάς με το μοιρολόϊ: «Την ξενιτειά, τη γυμνωσιά, την πίκρα και το χάρο,/ τα τέσσερα τα “ζύγιασα”, βαρύτερα είν’ τα ξένα./ Παρηγοριά ‘χει ο θάνατος, ελεημοσύνη ο χάρος/ κι ο ζωντανός ο χωρισμός παρηγοριά δεν έχει..» Το θέμα της ξενιτιάς κυριαρχεί στα τραγούδια τους και συχνά συγχέεται με το μοιρολόι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πολυφωνικό Πωγωνήσιο τραγούδι που αποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην ελληνική μουσική παράδοση και θεωρείται ότι έχει προελληνικές ρίζες.
Στα τεκταινόμενα του δρόμου και πάλι… Στη διασταύρωση μετά το Ωραιόκαστρο, η δεξιά διακλάδωση με οδήγησε στο Κεφαλόβρυσο (3 χλμ.) και κατόπιν στον οικισμό Βασιλικό (7 χλμ.). Φωλιασμένο στους πρόποδες του πανέμορφου όρους Νεμέρτσικα, το Κεφαλόβρυσο έχει 950 κατοίκους και αποτελεί έδρα του Δήμου Άνω Πωγωνίου. Στη πλατεία του Κεφαλόβρυσου δεσπόζει το Ηρώο καέντων της γερμανικής κατοχής, προς τιμήν των κατοίκων του χωριού που θανατώθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα στις 10/7/1943. Επίσης, κοντά στο Κεφαλόβρυσο είναι κτισμένο το εργοστάσιο της Μεταλλουργικής Βιομηχανίας Ηπείρου, όπου γίνεται η κοπή κερμάτων ευρώ.
Στο γειτονικό χωριό Βασιλικό, τόπο καταγωγής του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα Α΄, βρίσκεται η κατοικία του Πατριάρχη που έχει διαμορφωθεί σε μουσείο, ενώ ένα απείρου κάλλους καστανόδασος περικυκλώνει τον ακριτικό οικισμό. Ο γραφικός κοινοτικός ξενώνας που λειτουργεί στο Βασιλικό φρόντισε να ξεκουράσει κείνη την νύχτα τον οδηγό και τη μοτοσυκλέτα του.
Νωρίς την επομένη, επέστρεψα και πάλι στη διασταύρωση και κατευθύνθηκα προς τους οικισμούς Κάτω Μερόπη, Παλαιόπυργο, Μερόπη και Κακόλακκο, που είναι κτισμένοι στην πλαγιά του όρους Νεμέρτσικα. Καθοδόν, στα αριστερά του στενού ασφαλτόδρομου, απλώνεται η κοιλάδα του ποταμού Γορμού, που παρουσιάζει αρχαιολογικό ενδιαφέρον, καθώς στην περιοχή έχουν εντοπιστεί πολλές αρχαιολογικές θέσεις.
Στη θέση «Γκλάβα» της Κάτω Μερόπης έχουν βρεθεί προϊστορικοί κιβωτιόσχημοι τάφοι, ίχνη ακροπόλεων έχουν εντοπιστεί στο Βασιλικό και στο Ωραιόκαστρο, αρχαιολογικοί χώροι προϊστορικής εποχής υπάρχουν στις θέσεις Παλιουριά και Παναγιά Πλάση στον Παλαιόπυργο, ενώ οικισμός και νεκροταφείο από τον 11ο-4ο π.Χ. αιώνα ήρθαν στο φως στη θέση «Ανεμόμυλος» της Μερόπης.
ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ
Η κοιλάδα του Γορμού έχει χαρακτηριστεί όμως και ως «περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους» και προστατεύεται από το δίκτυο «Natura 2000». Ο ποταμός Γορμός προσφέρεται για ψάρεμα και είναι προσεγγίσιμος σε πολλά σημεία. Παράλληλα, ολόκληρη η περιοχή προσφέρεται για κυνήγι και προσελκύει μεγάλο αριθμό κυνηγών στη διάρκεια της κυνηγετικής περιόδου. Αλλά και η ορειβασία στο όρος Νεμέρτσικα και οι φυσιολατρικοί περίπατοι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το όρος Νεμέρτσικα, που βρίσκεται στα βόρεια του Πωγωνίου, στα σύνορα με την Αλβανία, είναι ένα από τα ψηλότερα βουνά του νομού Ιωαννίνων (2.209 μ).
Στο χωριό Κάτω Μερόπη η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου (1585) λειτουργούσε ως σχολείο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ενώ η κοντινή εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (1413) διαθέτει τοιχογραφίες του Ξένου Διγενή (15ο αιώνα). Στο πρώην Δημοτικό Σχολείο του χωριού στεγάζεται η Λαογραφική Συλλογή Κάτω Μερόπης, με αγροτικά και κτηνοτροφικά εργαλεία, τοπικές ενδυμασίες, φωτογραφίες και είδη οικιακής χρήσης.
Κοντά στον οικισμό Παλαιόπυργο, στη θέση «Γκρέτση», υπάρχουν δυο νερόμυλοι, μια νεροτριβή και ένα πέτρινο γεφύρι. Αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και έχουν χαρακτηριστεί ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Ο ένας νερόμυλος και το πέτρινο γεφύρι έχουν επισκευαστεί μέσα από το κοινοτικό πρόγραμμα LEADER II. Σημαντική λεπτομέρεια: για να φτάσετε στη θέση «Γκρέτση» (7 χλμ. μακριά από τον Παλαιόπυργο) πρέπει να έχετε τετρακίνητο όχημα ή μοτοσυκλέτα on-off. Εγώ, δυστυχώς, δεν είχα…
Η διαδρομή Παλαιόπυργου – Μερόπης – Κακόλακκου χαρακτηρίζεται από την παρουσία ενός εξαίρετου καστανόδασους. Ο οικισμός Κακόλακκος αποτέλεσε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας πρωτεύουσα του Πωγωνίου και κέντρο διοίκησης-ορμητήριο του Μάρκου Μπότσαρη για έξι χρόνια (1814-1820). Στο κέντρο του Κακόλακκου ορθώνεται ένα καλλιμάρμαρο ενεπίγραφο μνημείο αφιερωμένο στον Μάρκο Μπότσαρη, ενώ στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι αφιέρωμα των Μποτσαραίων.
ΑΚΡΙΤΙΚΟ ΜΥΣΤΙΚΟ
Περίπου 4,8 χλμ. μετά τον Κακόλακκο έφτασα σε μια διασταύρωση. Ο οδικός άξονας που συνάντησα, δεξιά καταλήγει στο συνοριακό χωριό Δρυμάδες (5,5 χλμ.) και κατόπιν προς την Αλβανία (2 χλμ.). Αντίθετα, η αριστερή διακλάδωση οδηγεί προς το κεφαλοχώρι Πωγωνιανή (3,5 χλμ.), έδρα της ομώνυμης κοινότητας που είναι κτισμένη στο όρος Μπόζοβο, σε υψόμετρο 750 μ. Μέχρι το 1922, η Πωγωνιανή (παλιά Βοστίνα) ήταν έδρα της επαρχίας Πωγωνίου και είχε σημαντική οικονομική και εμπορική ανάπτυξη. Από το 1924, η Πωγωνιανή αποτελούσε ένα φημισμένο εκπαιδευτικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής, χάρη στα οικοτροφεία και το γυμνάσιο που υπήρχαν εκεί και στα οποία φοιτούσαν νέοι, καθώς και άποροι μαθητές από τα απομακρυσμένα χωριά.
Σήμερα, στην Πωγωνιανή λειτουργούν τμήματα των τεχνικών σχολών του Ιδρύματος Λάτση. Το Λαογραφικό Μουσείο Πωγωνιανής, το άγαλμα που είναι αφιερωμένο στην Παγωνιανή μάνα και αγωνίστρια (βρίσκεται στην είσοδο του Γυμνασίου), καθώς και αρκετά πετρόκτιστα αρχοντικά του ηπειρώτικου οικισμού μονοπώλησαν εδώ το ενδιαφέρον μου.
Τελευταίος σταθμός της περιπλάνησής σε τούτη την παρθένα περιοχή της Ηπείρου το Δελβινάκι, 15 χλμ. νοτιότερα. Πρόκειται για το μεγαλύτερο κεφαλοχώρι της επαρχίας Πωγωνίου. Χτισμένο σε υψόμετρο 700 μ., το Δελβινάκι απέχει 54 χλμ. από την πόλη των Ιωαννίνων και αριθμεί περίπου 850 κατοίκους. Πρόκειται για ένα γραφικό χωριό που έχει διατηρήσει αναλλοίωτη τη φυσιογνωμία του. Είναι χτισμένο σε μια κατάφυτη περιοχή με δρυς, καστανιές, κουμαριές και πλατάνους, ενώ το κοντινό δάσος Μπούνας, που φημίζεται για την πλούσια χλωρίδα και πανίδα του, προσφέρει όμορφες πεζοπορικές διαδρομές. Η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (1620) στο κέντρο του οικισμού, η Δημοτική Πινακοθήκη (εκτίθενται πίνακες του Γεωργίου Δουρδούφη), το παλαιό Παρθεναγωγείο (όπου λειτουργεί ταπητουργική σχολή), τα δυο κεντρικά πηγάδια και το ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη αποτελούν τα σημαντικότερα αξιοθέατα του ηπειρώτικου κεφαλοχωρίου.
Η περιοχή του Πωγωνίου είναι ένα σχετικά άγνωστο κομμάτι της Ηπείρου που γοητεύει με την ανέγγιχτη ομορφιά της και αποτελεί πόλο έλξης για τους λάτρεις της φύσης. Παρόλο που δεν είναι μια τουριστικά αναπτυγμένη περιοχή, όλο και περισσότεροι επισκέπτες ανακαλύπτουν τα τελευταία χρόνια το παρθένο τοπίο, την αυθεντικότητα των ανθρώπων του Πωγωνίου και την ιστορική διαδρομή του χώρου. Γιατί όχι κι εσείς…;